Tekst zawiera syntetyczną ocenę ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (USO, Dz. U. z późn. zm.) oraz jej wybranych rozporządzeń w odniesieniu do stopnia samodzielności organizacyjnej jst. Jest częścią projektu realizowanego przez Forum Od-nowa i Związek Miast Polskich.
1. Ustawa o szkołach – nie o zadaniach oświaty
Przepisy dotyczące samorządu w większości przypadków winny odnosić się nie do konkretnych jednostek organizacyjnych jst, lecz do samorządu jako takiego. To dane jst odpowiadają za realizację danego zadania publicznego, zaś jednostki organizacyjne mogą być tylko sposobem jego wykonania w zakresie określonym przez daną wspólnotę. Wskazuje na to choćby ustawa o samorządzie gminnym, która w art. 9 ust. 1 mówi, że w celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym z organizacjami pozarządowymi.
W USO nie sposób zrezygnować z odniesienia do istnienia wskazanych jednostek organizacyjnych. Wydaje się jednak, że nie ma w ustawie zbilansowania przepisów odnoszących się wprost do przedszkoli i szkół oraz do zadań jst w ogólności. Brakuje więc ogólnych regulacji odnoszących się do roli jst w zakresie zadań oświatowych od strony możliwości kreowania polityki oświatowej przez organ jst. W literaturze prawnej i oświatowej podkreśla się, że samorządy realizują lokalną politykę oświatową. Trudno jednak wskazać, jakiego rodzaju jest to polityka – czy ogranicza się do utrzymywania przedszkoli i szkół, czy związana jest też z wpływaniem na proces edukacji (oferta oświatowa). USO nie określa tego jednoznacznie.
2. Ustawa o obowiązkach podmiotów publicznych, a nie uprawnieniach klientów usługi publicznej
Cechą charakterystyczną USO jest opis systemu oświaty od strony obowiązków podmiotów publicznych – organów prowadzących szkoły i samych szkół, które mają obowiązek zapewnić, udostępnić, zorganizować itp. Powyższe rozwiązanie niesie ze sobą wady związane z kazuistyką przepisów USO, brakiem przejrzystości ustawy i ograniczeniem samodzielności jst. Obecny układ USO powoduje ograniczenie swobody jst na poziomie skomplikowania przepisów – wchodzi ona bowiem w materię w większości przypadków już uregulowaną w ustawie ustrojowej.
3. Mieszanka kompetencji
Układ USO powoduje, że utrudnione jest rozpoznanie kompetencji wszystkich wskazanych w ustawie podmiotów, umieszczonych w tym systemie. Dotyczy to zarówno sposobu opisu tych kompetencji, jak też niekonsekwentnego podziału na zadania. Należy oddzielić kwestie organizacyjne (i te przypisać organowi prowadzącemu) od kwestii edukacyjno/wychowawczych, które powinny być wykonywane przez organ prowadzący wspólnie z innym organami/podmiotami.
4. Brak swobody w wyborze sposobów realizacji zadań
Zmiany wymagają przepisy dotyczące:
4.1. Przekazywania szkół stowarzyszeniom. Konieczna jest rezygnacja z limitu liczby uczniów w szkole, powyżej którego nie można przekazać jej stowarzyszeniu. Druga kwestia to zniesienie wymogu uzyskania pozytywnej opinii kuratora o planowanym przekazaniu szkoły. Wystarczającym winno być samo zasięgnięcie opinii, która nie będzie wiążąca dla jst.
4.2. Tworzenia zespołów szkół. Należy dopuścić możliwość powstawania zespołów szkół tego samego typu.
4.3. Likwidacji szkół. Trzeba wprowadzić procedurę łączenia szkół bez konieczności przeprowadzania likwidacji. Dotyczy to m.in. tworzenia filii szkoły.
4.4. Procedury likwidacji szkół. Potrzeba wprowadzenia przepisu wskazującego wprost, iż zawiadomienie o likwidacji szkoły odbywa się poprzez umieszczenie informacji na BIP danej jst oraz w sposób zwyczajowo przyjęty i na zebraniu rodziców. Dotychczas wymagane jest bowiem indywidualne zawiadomienie rodziców uczniów, co komplikuje procedurę.
4.5. Form prowadzenia szkół i placówek. Ustawa o systemie oświaty winna umożliwiać organom jst w uzasadnionych przypadkach wybór innych niż jednostka budżetowa form prowadzenia szkół i placówek. Powinno to zależeć od lokalnych uwarunkowań. Dotychczas przepis w sposób jednoznaczny przesądza, iż przedszkola, szkoły i placówki publiczne zakładane oraz prowadzone przez jst są jednostkami budżetowymi.
5. Równe standardy dla wszystkich szkół i przedszkoli publicznych
Należy przeanalizować system oświaty pod kątem wymagania jednakowych standardów minimalnych dla wszystkich szkół i przedszkoli publicznych, niezależnie od tego, czy organem prowadzącym jest samorząd, czy też nie. Dotyczy to zasad finansowania oraz wymagań dotyczących zasad organizowania zajęć. Należy wprowadzić skuteczne mechanizmy kontroli udzielanych dotacji dla szkół i placówek niepublicznych.